Yazdır

KLİNİK ?ALIŞMA
RESEARCH ARTICLE

Doi: 10.5578/tt.9771
Tuberk Toraks 2015;63(3):178-184

Geliş Tarihi/Received: 05.05.2015 • Kabul Ediliş Tarihi/Accepted: 21.06.2015

Pulmoner hipertansiyonlu KOAH'lı olgularda pulmoner rehabilitasyon etkinliği

İpek CANDEMİR1, Pınar ERG?N1, Dicle KAYMAZ1, Neşe DEMİR1, Cennet Filiz TAŞDEMİR1, Nurcan EGESEL1,
Fatma ŞENG?L1

1 Atat?rk G?ğ?s Hastalıkları ve G?ğ?s Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Pulmoner Rehabilitasyon ve

Evde Bakım Merkezi, Ankara, T?rkiye

1 Clinic of Pulmonary Rehabilitation and Home Care Unit, Atat?rk Chest Diseases and Chest Surgery Hospital,

Ankara, Turkey

?ZET

Pulmoner hipertansiyonlu KOAH'lı olgularda pulmoner rehabilitasyon etkinliği

Giriş: Kronik Obstr?ktif Akciğer Hastalığı (KOAH), en sık sekonder pulmoner hipertansiyon (PH) nedenleri arasındadır. G?n?m?zde pulmoner rehabilitasyon (PR), KOAH tanılı olguların standart tedavisinde yer alması ?nerilen y?ntemlerdendir. Bu ?alışmada, PH olan KOAH tanılı olgularda multidispliner pulmoner rehabilitasyon etkinliğinin değerlendirilmesi hedeflenmiştir.

Hastalar ve Metod: 2008-2013 yılları arasında merkezimize başvuran 88 stabil KOAH tanılı olgu ?alışmaya alındı. 2009 ERS/ESC Rehberine g?re ekokardiyografik olarak olasılık dışı Grup 1, m?mk?n ve olası PH olan olgular Grup 2 olmak ?zere iki gruba ayrıldılar. Olguların KOAH dışında pulmoner hipertansiyon nedeni bulunmuyordu. T?m olgulara kişiye ?zel multidispliner, ortalama sekiz hafta s?ren pulmoner rehabilitasyon (PR) programı uygulandı. PR programı ?ncesi ve sonrası dispne algıları MRC dispne skalası, sağlıkla ilişkili yaşam kaliteleri S. George yaşam kalitesi anketi (SGRQ), egzersiz kapasiteleri ise Artan Hızda Mekik Y?r?me Testi (AHMYT) ve Endurans Mekik Y?r?me Testi (EMYT) ile ve v?cut kompozisyonları biyoelektriksel impedans y?ntemi ile değerlendirildi.

Bulgular: T?m olgularda, PR sonrası v?cut kompozisyonları [V?cut Kitle İndeksi (VKİ) p= 0.013], yaşam kaliteleri (SGRQ semp., aktivite, total p< 0.001), dispne algıları (MRC p< 0.001) ve egzersiz kapasitelerinde (AHMYT, EMYT, VO2 peak p< 0.001) istatiksel anlamlı kazanımlar izlendi. İki grubun kazanımları karşılaştırıldığında Grup 2'nin EMYT kazanımın istatiksel olarak anlamlı fazla izlendi (p= 0.002).

Sonu?: Pulmoner rehabilitasyon; PH olan KOAH tanılı olgularda da etkin ve g?venli bir yaklaşımdır. PH'li KOAH'lı olgular direkt g?zetimli egzersiz eğitimi ve kronik hastalık y?netimi i?in pulmoner rehabilitasyon programlarına y?nlendirilmeli ve kişiye ?zel PR programları yapılandırılmalıdır.

Anahtar kelimeler: KOAH, pulmoner hipertansiyon, rehabilitasyon

SUMMARY

Pulmonary rehabilitation efficiency in COPD patients with pulmonary hypertension

Introduction: COPD is among the most common causes for secondary pulmonary hypertension (PH). Pulmonary rehabilitation (PR) is recommmended in the standard treatment of COPD. In this study, efficiency of multidisciplinary PR in COPD patients with PH was examined.

Patients and Methods: 88 patients stable COPD patients who applied to our center between 2008-2013 were enrolled. Un-likely PH patients were grouped as Group 1 while possible and likely PH cases were accepted as Group 2. There were no other cause for PH. All the patients received patient-specific, multidisciplinary 8-week PR. Dyspnea perception was assessed via MRC dyspnea scale, health-related quality of life with S. George life quality questionnaire, exercise capacity via incremental shuttle walking test and endurance shuttle walking test and body composition via bioelectrical impedance test before and after PR program.

Results: In all the patients there were significant improvements in body composition (BMİ p= 0.013), quality of life (SGRQ semp., activity, total p< 0.001), dyspnea perception (MRC p< 0.001) and exercise capacity (ISWTT, ESWT, VO2 peak p< 0.001) after PR program. Improvements in Group 2 were observed to be significantly greater.

Conclusion: PR is an effective and safe option in COPD patients with PH. These patients should be directed to PH programs for supervised exercise training and chronic disease management and patient-specific PR programs should be established.

Key words: COPD, pulmonary hypertension, rehabilitation

GİRİŞ

Kronik obstr?ktif akciğer hastalığı (KOAH) sık alevlenmelerle karakterize, komorbitelerin eşlik ettiği kısmen gerid?nd?rebilir kronik bir hastalık olarak tanımlanmaktadır. KOAH'ın prevelansının y?ksek olmasına bağlı olarak, KOAH'a bağlı pulmoner hipertansiyon (PH), PH nedenlerinin arasında en sık g?r?len nedenlerinden biridir (1). Yapılan ?alışmalarda, KOAH tanılı olgularda PH prevelansı %30-70 arasında bulunmuştur (2,3,4). Bu olguların ?oğunun, ortalama pulmoner arter basıncı (PAB) 20-35 mmHg? iken, olguların %3-5'inde 35-40 mmHg arasında olduğu g?r?lm?şt?r (5). PH prevelansı hafif, orta KOAH'ta ise, bilinmemekle beraber, ilerlemiş, hipoksik olgularda daha sık g?r?lmektedir (1).?

KOAH'ta PH, fonksiyonel kapasiteyi etkilemesinin yanında, sağkalım ?ng?r?c?s?d?r (6-8). Ek olarak, akut atak nedeni ile hastaneye yatış belirleyicisi olarak bilgisayarlı tomografide genişlemiş pulmoner arter ?apı bulunmuştur (9). Tanısında girişimsel olmayan en iyi test, Doppler ekokardiyografidir. PH tanısı kesinleştirildikten sonra, ?ncelikli KOAH tedavisi optimize edilmeli, komorbiditeleri ekate edilmeli ve oksijen gereksinimi değerlendirip pulmoner rehabilitasyon (PR) programlarına y?nlendirilmelidir (1).

Bu ?alışmada amacımız, 2009 ERS/ESC Rehberinin ekokardiyografik değerlendirmeye g?re PH m?mk?n, olası olan KOAH tanılı olgularda multidispliner pulmoner rehabilitasyon etkinliğini incelemekti.

MATERYAL ve METOD

2008-2013 yılları arasında merkezimizde PR programını tamamlayan 88 stabil KOAH tanılı olguların verileri,? onamları alındıktan sonra retrospektif ?alışmaya alınmıştır. T?m olgularda KOAH dışında pulmoner hipertansiyona neden bulunmamaktadır. T?m olgulara ekokardiyografi yapılmıştır. 2009 ERS/ESC Rehberine g?re ekokardiyografik olarak? olasılık dışı grup 1, m?mk?n ve olası PH olan olgular Grup 2 olmak ?zere iki gruba ayrılmıştır. Her iki grupta da, uzun s?reli oksijen tedavisi (USOT) alanların sayısı belirlenmiştir. Tablo 1'de olguların demografik ?zellikleri ve USOT alanların sayısı verilmiştir.


Tablo 1

Hari? tutma kriterleri; hipertansiyon, kardiyak ritm bozuklukları, konjentif kalp yetmezliği, kalp kapağı hastalığı, bağ dokusu hastalıkları, intertisyel akciğer hastalıkları, uyku bozuklukları, kronik pulmoner tromboemboli, ge?irilmiş t?berk?loz ?yk?s?, pulmoner fibrozis ve amfizem birlikteliği (KPFA),? kronik karaciğer ve b?brek hastalıkları olarak belirlenmiştir.

T?m olguların, PR programı ?ncesi ve sonrası dispne algıları MRC dispne skalası, sağlıkla ilişkili yaşam kaliteleri S. George yaşam kalitesi anketi (SGRQ), egzersiz kapasiteleri ise Artan Hızda Mekik Y?r?me Testi (AHMYT) ve Endurans Mekik Y?r?me Testi (EMYT) ile? ve v?cut kompozisyonları biyoelektriksel impedans y?ntemi ile değerlendirilmiştir. V?cut kitle indeksi (VKİ),? kilogram cinsinden v?cut ağırlının, yağsız v?cut kitle indeksi (YVKİ) ise, yağsız v?cut kitlesinin metre cinsinden boyun karesine b?l?nerek bulunmuştur. VO2 peak, "4.19 + 0.025 x AHMYT mesafesi" form?l?nden hesaplanmıştır (10).

Pulmoner rehabilitasyon programı; egzersiz eğitimi: alt ve ?st ekstremite kaslarına y?nelik endurans ve g??lendirme eğitimi, solunum egzersizleri, bronş hijyen teknikleri ve nefes darlığı ile baş edebilme y?ntemleri eğitimi, v?cut kompozisyonu değerlendirilmesi ve destek tedavi, psikososyal değerlendirme ve destek tedavisi, hasta ve hasta yakınlarının eğitimini i?ermiştir. Eğitim programları, iki g?ğ?s hastalıkları uzmanı, iki fizyoterapist, bir hemşire, bir diyetisyen, bir psikolog tarafından verilmiştir.

Egzersiz eğitimi, kişiye ?zel yapılandırılan, minimum sekiz hafta haftada ikisi pulmoner rehabilitasyon merkezinde biri evde olmak ?zere haftada ?? g?n, alt ve ?st ekstremite aerobik ve g??lendirme eğitimini i?ermiştir. Egzersiz eğitimi, statik bisiklet (15 dakika), y?r?me bandı (15 dakika), ?st ve alt ekstremite g??lendirme eğitimi (5-10 dakika), gevşeme ve solunum egzersizleri (15-20 dakika) olmak ?zere toplamda g?nl?k 70-90 dakika olarak uygulanmıştır. Egzersiz yoğunluğu statik bisiklette iş y?k?n?n %50'si ve y?r?me bandında AHMYT?den hesaplanan peak VO2?nin %60-80'i olarak başlandı ve hastanın uyumuna ve takibine g?re egzersiz yoğunluğu arttırıldı. Egzersiz eğitimi, fizyoterpistlerce yakından takip edilerek yapılmıştır. Egzersiz boyunca saturasyon, kalp hızı ve kan basıncı takipleri yapıldı ve ihtiyacı olan olgularda saturasyonu %90 ?zerinde tutacak şekilde nazal oksijen desteği verilmiştir. PH olan veya? EMYT 10 dakika altında tamamlayan olgularda, endurans eğitimi 1-2 dakikalık dinlenme periyodları halinde aralıklı olarak uygulanmıştır.

İstatistiksel Analiz

Statistical Software (SSPS 18) kullanıldı. P değeri < 0.05 anlamlı olarak kabul edilmiştir. İstatistiksel y?ntem olarak bağımlı değişkenler i?in eşleştirilmiş T testi, bağımsız değişkenler i?in bağımsızlık T testi kullanılmıştır.

BULGULAR

?alışmaya PR programını tamamlayan 88 stabil KOAH tanılı olgu alındı. T?m olguların yaş ortalaması 61.6 ? 5.9 y, en y?ksek? sistolik PAB değeri 55 mmHg, en d?ş?k 25 mmHg iken, ortalama değer 37.3 ? 7.9 mmHg olarak bulunmuştur. T?m olgularda, PR sonrası v?cut kompozisyonları (VKİ p= 0.013), yaşam kaliteleri (SGRQ semptom, aktivite, total p< 0.001), dispne algıları (MRC p< 0.001) ve egzersiz kapasitelerinde (AHMYT, EMYT, VO2 peak p< 0.001) istatiksel anlamlı kazanımlar izlenmiştir.

Ekokardiyografik değerlendirmeye g?re iki gruba ayrılan olguların ortalama yaş, %FEV1 benzerdi.? GOLD postbronkodilat?r spirometrik değerlendirmeye g?re Grup 1'de 1 olgu Evre 1, 3 olgu Evre 2, 27 olgu Evre 3, 13 olgu Evre 4 iken, Grup 2'de 2 olgu solunum fonksiyon testine koopere olmazken 9 olgu Evre 2, 14 olgu Evre 3 ve 19 olgu Evre 4 olduğu g?r?lm?şt?r. GOLD birleşik değerlendirmeye g?re gruplardaki dağılım Tablo 2'de g?r?lmektedir.


Tablo 2

İki grubun PR başlangı? ve bitiş değerleri Tablo 3'de g?r?lmektedir. Grupların MRC, AHMYT, EMYT, VO2 peak değerlerindeki kazanımları karşılaştırıldığında Grup 2'deki EMYT artışı Grup 1'den istatiksel olarak anlamlı y?ksek olduğu g?r?lm?şt?r (p= 0.002).


Tablo 3

T?m olguların USOT kullanım durumuna g?re iki gruba ayrıldığında, USOT kullanan grupta EMYT başlangı? değerinin diğer gruba g?re istatiksel anlamlı olarak daha az olduğu g?r?lm?şt?r (p< 0.001). Fakat bitiş EMYT mesafeleri arasında istatiksel anlamlı fark bulunmamıştır. Ayrıca her iki grubun AHMYT, EMYT, VO2 peak kazanımları arasında da istatiksel anlamlı fark izlenmemiştir. Tablo 4'te t?m olguların USOT kullanma durumuna g?re egzersiz kapasiteleri g?r?lmektedir.


Tablo 4

TARTIŞMA

Bu ?alışmada, ekokardiyografik değerlendirmeye g?re olası ve m?mk?n PH olan KOAH tanılı olgularda PH olasılık dışı olgulara g?re dispne algısı daha y?ksek olup, evre ve USOT kullanımından bağımsız olarak PR sonrası dispne algısı, yaşam kalitesi ve egzersiz kapasitesinde benzer olduğu g?r?lm?şt?r. PR programlarında sonu? ?l??m? olarak dayanıklılık s?resinde değişim en fazla kabul g?ren ve etkinlikle en fazla korele olduğu g?sterilmiş başlıktır. Bu ?alışmada, PH olan KOAH tanılı olgularda, dayanıklılık s?resindeki artış PH olmayan gruba g?re hem istatiksel hem de minimal klinik olarak anlamlı d?zeyin ?zerinde? bulunmuştur.

KOAH olgularında evreden bağımsız olarak PR ile egzersiz kapasitesinde kazanımlar g?r?lm?şt?r (11). KOAH'ta dispnenin ?nemli mekanizmaları, dinamik hiperinflasyon, ventilatuar talepte artış, solunum kas g??s?zl?ğ? ve ?oğu olguda ek olarak hipoksemi ve hiperkapnidir (12). Solunum fonksiyon testlerinden FEV1 ve inspiratuar kapasite ile 6 dakika y?r?me testi (6DYT) ve kardiyopulmoner egzersiz testi ile değerlendirilen egzersiz kapasitesi arasında ciddi korelasyon g?r?lm?şt?r (13). Birka? fizyolojik ?alışmada, pulmoner arter basıncının egzersizle artmasının dispne algısında artışına katkısı olduğu g?sterilmiştir (14,15). KOAH tanılı olgularda, ortalama PAB artışında yıllık artış 0.5-1.5 mmHg olarak bulunmuştur (16,17). Hipoksemisi olanlarda yıllık artış daha fazla olmaktadır (1). KOAH tanılı ve ortalama PAB 40 mmHg ve ?zeri (ciddi PH) olan olgularda dolaşımsal kısıtlılık ?n plandayken, ciddi PH olmayan KOAH tanılı olgularda ventiliatuar kısıtlılık ?n planda olduğu g?sterilmiştir (18). Yapılan diğer ?alışmalarla da, ciddi PH olan KOAH tanılı olgularda, egzersiz dispnesinde pulmoner hemodinaminin rol aldığı desteklenmiştir (19). Egzersiz ile pulmoner arter basıncında artış olmaktadır. Bu artış, akım artışı, hipoksi ve intratorasik basın? dalgalanmasına bağlı olarak meydana gelebilmektedir (20). İstirahat halinde pulmoner hemodinamik parametreleri normal olan 2/3 KOAH tanılılarda bile bu durum g?r?lebilmektedir (21,22).

İleri evre 362 KOAH tanılı olguda yapılan bir ?alışmada, y?ksek ortalama PAB değeri, d?ş?k 6DYT mesafesi ile ilişkili olarak bulunmuştur (23). Yapılan ?alışmalarda, ?eşitli nedenlere bağlı ciddi PH olsa dahi, medikal tedavilere ek olarak direk g?zetimli egzersiz eğitimi ile (solunum kas eğitimim dahil), prognostik ?neme sahip olan yaşam kalitesi, VO2 peak ve 6DYT mesafesi gibi parametrelerde kazanımlar g?r?lm?şt?r (24,25,26,27). Bizim ?alışmamızda da yaşam kalitesi, egzersiz kapasitesi ve VO2 peak değerlerinde kazanımlar izlenmiştir.

Ortalama arter basıncı 36.6 mmHg olan 23 PH tanılı (?eşitli nedenlere bağlı PH), PR programına alınmış olgularla yapılan ?alışmada, başlangı? 6DYT mesafesi 250 m altında y?r?yenlerde, PR sonrası kazanım 86 m iken, 250 m ?zeri olanlarda kazanım 52 m olarak ve t?m olgularda SGRQ ile değerlendirilen sağlıkla ilişkili yaşam kalitesinde artış bulunmuştur (28). Diğer kronik akciğer hastalıkları ile yapılan ?alışmalarda da,? başlangı? 6DYT mesafeleri y?ksek olanlarda kazanımların daha az olduğu g?r?lm?şt?r (29,30,31,32). Başlangı? 6DYT mesafesi 350 m civarı olan PH olan olguların PR sonrası kazanımlarının 50 m civarında bulunmuştur (24,30,33,34,35). Bizim ?alışmamızda, t?m olguların başlangı? AHMYT mesafeleri 250 m altında ve kazanımları Grup 1?de 52 m, diğerinde 56 m olarak bulundu. Fakat, iki grubun başlangı? AHMYT mesafesi ve kazanımları benzer olsa da, dayanıklık s?releri başlangı?ta PH olan olgularda daha d?ş?k ve kazanımları daha y?ksek olarak bulunmuştur. Ayrıca bu olguların, dispne algıları daha y?ksek bulunmuştur. Bizim ?alışmamıza benzer olarak, 183 farklı PH nedenleri olan olgularla yapılan ?alışmada, t?m olgularda egzersiz kapasitesi ve fonksiyonel sınıfta artış izlenirken, WHO fonksiyonel sınıf d?rt olan ve dispne algısı y?ksek olan olgularda egzersiz kapasitesindeki kazanımların daha fazla olduğu g?r?lm?şt?r (36).

Sağlıklı pop?lasyona g?re, KOAH tanılı olgularda, egzersizle pulmoner arter ve pulmoner arter okluzyon basıncı daha fazla artış olmaktadır (37,38,39). Orta ve ileri evre KOAH'lılarda bu artışın daha da fazla olduğu g?r?lm?şt?r. Oksijen inhalasyonu ile KOAH'ta, evreden bağımsız olarak istirahatte PAB değişmezken, egzersiz sırasında ?zellikle orta ve ileri evre olanlarda PAB artışında ?nemli derecede azalma bulunmuştur (40). Amfizemi olan olgularla yapılan bir ?alışmada, oksijen inhalasyonu ile 6DYT'de %12, dispne algısında %16 d?zelme olduğu g?r?lm?şt?r (41). KOAH tanılı olgularla yapılan başka ?alışmalarda ise, istirahatte hafif hipoksemisi olanlarda egzersiz sırasında oksijen desteği ile egzersiz toleransında ve dispne algısında akut d?zelme izlenmiştir (40,41,42,43,44). Egzersizle desaturasyonundan bağımsız olarak, orta-ileri evre KOAH'lılarda, diğer evrelere g?re oksijen desteği ile egzersiz kapasitesindeki artış daha belirgin olarak bulunmuştur (40). Bizim ?alışmamızda da, Grup 2'nin, dayanıklılık s?relerindeki artışın daha fazla olmasının diğer bir nedeni, olguların PAB değerlerinin ciddi PH değerlerinde olmaması, PH egzersiz kısıtlılık nedenleri arasında olmaması ve egzersiz eğitimlerinin nazal oksijen desteği altında almaları olduğu d?ş?n?lm?şt?r.

SONU?

KOAH bağlı PH olan olguların dispne algıları y?ksek, egzersiz kapasiteleri daha az olsa da, PR, bu olgularda da etkin ve g?venli bir yaklaşımdır. PH'li KOAH'lı olgular, direkt g?zetimli egzersiz eğitimi ve kronik hastalık y?netimi i?in pulmoner rehabilitasyon programlarına y?nlendirilmeli ve kişiye ?zel PR programları yapılandırılmalıdır.

?IKAR ?ATIŞMASI

Bildirilmemiştir.

KAYNAKLAR

  1. Minai OA, Chaouat A, Adnot S. Pulmonary hypertension in COPD: epidemiology, significance, and management: pulmonary vascular disease: the global perspective. Chest 2010;137(Suppl 6):S39-S51.
  2. Chatila WM, Thomashow BM, Minai OA, Criner GJ, Make BJ. Comorbidities in chronic obstructive pulmonary disease. Proc Am Thorac Soc 2008;5:549-55.
  3. Falk JA, Kadiev S, Criner GJ, Scharf SM, Minai OA, Diaz P. Cardiac disease in chronic obstructive pulmonary disease. Proc Am Thorac Soc 2008;5:543-8.
  4. Chaouat A, Naeije R, Weitzenblum E. Pulmonary hypertension in COPD. Eur Respir J 2008;32:1371-85.
  5. Seeger W, Adir Y, Barbera JA, Champion H, Coghlan JG, Cottin V, et al. Pulmonary hypertension in chronic lung diseases. J Am Coll Cardio 2013;62:(Suppl 25): SD109-S16.
  6. Andersen KH, Iversen M, Kjaergaard J, Mortensen J, Nielsen-Kudsk JE, Bendstrup E, et al. Prevalence, predictors and survival in pulmonary hypertensionrelated to end-stage chronic obstructive pulmonary diseases. J Heart Lung Transplant 2012;31:373-80.
  7. Burrows B, Kettel KJ, Niden AH, Rabinowitz M, Diener CF. Patterns of carddiovascular dysfunction in chronic obstructive lung diseases. N Engl J Med 1972;286:912-8.
  8. Oswald-Mammosser M, Weitzenblum E, Quoix E, Moser G, Chaouat A, Charpentier C, et al. Prognostic factors in COPD patients receiving long-term oxygen therapy: Importance of pulmonary artery pressure. Chest 1995;107:1193-8.
  9. Wells JM, Washko GR, Han MK, Abbas N, Nath H, Mamary AJ, et al. Pulmonary arterial enlargement and acute exacerbation of COPD. N Eng J Med 2012;367:913-21.
  10. Singh, SJ, Morgan L ,Hardman AE, Rowe C, Bardsley PA. Comparison of oxygen uptake during a conventional treadmill test and the shuttle walking test in chronic airflow limitation. Eur Respir J 1994;7:2016-20.
  11. Ergun P, Kaymaz D, Gunay E, Erdogan Y, Yilmaz U, Demir N, et al. Comprehensive out-patient pulmonary rehabilitation: Treatment outcomes in early and late stages of COPD. Ann Thorac Med 2011;6:70-6.
  12. O'Donnell DE. Hyperinflation, dyspnea, and exercise intolerance in chronic obstructive pulmonary disease. Proc Am Thorac Soc 2006;3:180-4.
  13. Ciftci F, Sen E, Akkoca O, Saryal S. A comparison of cardiopulmonary exercise test and 6 minute walking test in determination of exercise capacity in chronic obstructive pulmonary disease. Tuberk Toraks 2014;62:259-66.
  14. Matthay RA, Berger HJ, Davies RA, Loke J, Mahler DA, Gottschalk A, et al. Right and left ventricular exercise performance in chronic obstructive pulmonary disease: radionuclide assessment. Ann Intern Med 1980;93:234-9.
  15. Mahler DA, Brent BN, Loke J, Zaret BL, Matthay RA. Right ventricular performance and central circulatory hemodynamics during upright exercise in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am Rev Respir Dis 1984;130:722-9.
  16. Kessler R, Faller M, Weitzenblum E, Chaouat A, Aykut A, Ducucolone A, et al. "Natural history" of pulmonary hypertension in a series of 131 patients with chronic obstructive lung disease. Am J Respir Crit Care Med 2001;164:219-24.
  17. Weitzenblum E , Sautegeau A , Ehrhart M , Mammosser M, Pelletier A. Long-term oxygen therapy can reverse the progression of pulmonary hypertension in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am Rev Respir Dis 1985;131:493-8.
  18. Boerrigter BG, Bogaard HJ, Trip P, Groepenhoff H, Rietema H, Holverda S, et al. Ventilatory and cardiocirculatory exercise profiles in COPD: the role of pulmonary hypertension. Chest 2012;142:1166-74.
  19. Chaouat A, Minai OA. Pulmonary hypertension in patients with COPD. Eur Respir Monogr 2012;57:138-47.
  20. Burrows B, Kettel LJ, Niden AH, Rabinowitz M, Diener CF. Patterns of cardiovascular dysfunction in chronic obstructive lung disease. N Engl J Med? 1972;286:912-8.
  21. Oswald-Mammosser M, Apprill M, Bachez P, Ehrhart M, Weitzenblum E. Pulmonary hemodynamics in chronic obstructive pulmonary disease of the emphysematous type.Respiration 1991;58:304-10.
  22. Christensen CC, Ryg MS, Edvardsen A, Skj?nsberg OH. Relationship between exercise desaturation and pulmonary haemodynamics in COPD patients. Eur Respir J 2004;24:580-6.
  23. Sims MW, Margolis DJ, Localio AR, Panettieri RA, Kawut SM, Christie JD. Impact of pulmonary artery pressure on exercise function in severe COPD. Chest 2009;136:412-9.
  24. Grunig E, Ehlken N, Ghofrani A, Staehler G, Meyer FJ, Juenger J, et al. Effect of exercise and repiratory training on clinical progression and survival in patients with severe chronic pulmonary hypertension.? Respiraton 2011;81:394-401.
  25. Miyamoto S, Nagaya N, Satoh T, Kyotani S, Sakamaki F, Fujita M, et al. Clinical correlates and prognostic significance of six-minute walk test in patients with primary pulmonary hypertension. Comparison with cardiopulmonary exercise testing. Am J Crit Care Med 2000;161:487-92.
  26. Wensel R, Opitz CF, Anker SD, Winkler J, H?ffken G, Kleber FX, et al. Assessment of survival in patients with primary pulmonary hypertension: importance of cardiopulmonary exercise testing. Circulation 2002;106:319-24.
  27. Cenedese E, Speich R, Dorschner L, Ulrich S, Maggiorini M, Jenni R, et al. Measurement of quality of life in pulmonary hypertension and its significance. Eur Respir J 2006;28:808-15.
  28. Raskin J, Qua D, Marks T, Sulica R. A retrospective study on the effects of pulmonary rehabilitation in patients with pulmonary hypertension. Chron Respir Dis 2014;11:153-62.
  29. Mereles D, Ehlken N, Kreuscher S, Ghofrani S, Hoeper MM, Halank M, et al. Exercise and respiratory training improve exercise capacity and quality of life in patients with severe chronic pulmonary hypertension. Circulation 2006;114:1482-89.
  30. Mainguy V, Maltais F, Saey D, Gagnon P, Martel S, Simon M, et al. Effects of a rehabilitation program on skeletal muscle function in idiopathic pulmonary arterial hypertension. J Cardiopulm Rehabil Prev 2010;30:319-23.
  31. Ferreira A, Garvey C, Conners GL, Hilling L, Rigler J, Farrell S, et al. Pulmonary rehabilitation in interstitial lung disease: benefits and predictors of response. Chest 2009;135:442-7.
  32. Redelmeier DA, Bayoumi AM, Goldstein RS, Guyatt GH. Interpreting small differences in functional status: the six minute walk test in chronic lung disease patients. Am J Respir Crit Care Med 1997;155:1278-82.
  33. Chan L, Chin LM, Kennedy M, Woolstenhulme JG, Nathan SD, Weinstein AA, et al. Benefits of intensive treadmill exercise training on cardiorespiratory function and quality of life in patients with pulmonary hypertension. Chest 2013;143:333-43.
  34. Mainguy V, Maltais F, Saey D, Gagnon P, Martel S,? Simon M, et al. Peripheral muscle dysfunction in idiopathic pulmonary arterial hypertension. Thorax 2010;65:113-7.
  35. Nickel N, Golpon H, Greer M, Knudsen L, Olsson K, Westerkamp V, et al. The prognostic impact of follow-up assessments in patients with idiopathic pulmonary arterial hypertension. Eur Respir J 2012;39:589-96.
  36. Gr?nig E, Lichtblau M, Ehlken N, Ghofrani HA, Reichenberger F, Staehler G, et al. Safety and efficacy of eercise training in vrious of pulmonary hypertension. Eur Respiır J 2012;40:84-92.
  37. Burrows B, Kettel LJ, Niden AH, Rabinowitz M, Diener CF. Patterns of cardiovascular dysfunction in chronic obstructive lung disease. N Engl J Med 1972;286:912-18.
  38. Wright JL, Lawson L, Par? PD, Hooper RO, Peretz DI, Nelems JM, et al. The structure and function of the pulmonary vasculature in mild chronic obstructive pulmonary disease. The effect of oxygen and exercise. Am Rev Respir Dis 1983;128:702-7.
  39. Agusti AG, Barbera JA, Roca J, Wagner PD, Guitart R, Rodriguez-Rois?n R. Hypoxic pulmonary vasoconstriction and gas exchange during exercise in chronic obstructive pulmonary disease. Chest 1990;97:268-75.
  40. Fujimoto K, Matsuzawa Y, Yamaguchi S, Koizumi T, Kubo K. Benefits of oxygen on exercise performance with COPD with mild hypoxemia and pulmonary hemodynamics in patients. Chest 2002;122;457-63.
  41. Woodcock AA, Gross ER, Geddes DM. Oxygen relieves breathlessness in "pink puffers". Lancet 1981;1:907-9.
  42. Dean NC, Brown JK, Himelman RB, Doherty JJ, Gold WM, Stulbarg SM. Oxygen may improve dyspnea and endurance in patients with chronic obstructive pulmonary disease and only mild hypoxemia. Am Rev Respir Dis 1992;146:941-5.
  43. O'Donnell DE, Bain DJ, Webb KA. Factors contributing to relief of exertional breathlessness during hyperoxia in chronic airflow limitation. Am J Respir Crit Care Med 1997;155:530-5.
  44. Somfay A, Porszasz J, Lee SM, Cassaburi R. Dose-response effect of oxygen on hyperinflation and exercise endurance in nonhypoxaemic COPD patients. Eur Respir J 2001;18:77-84.

Yazışma Adresi (Address for Correspondence)

Dr. İpek CANDEMİR

Atat?rk G?ğ?s Hastalıkları ve G?ğ?s Cerrahisi

Eğitim ve Araştırma Hastanesi,

Pulmoner Rehabilitasyon ve Evde Bakım Merkezi,

ANKARA ? TURKEY

E-mail: ipekcayli@yahoo.com

Yazdır