Yazd?r

DERLEME
REVIEW

Doi: 10.5578/tt.7500
Tuberk Toraks 2014;62(2):160-164

Geli? Tarihi/Received: 25.03.2014 • Kabul Edili? Tarihi/Accepted: 08.05.2014

2015'e az bir zaman kala T?rkiye, t?berk?loz hedeflerinin neresinde?

Mustafa H. T?RKKANI1, Zeki YILDIRIM2

1 Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E?itim ve Ara?t?rma Hastanesi, G???s Hastal?klar? B?l?m?, Ankara, T?rkiye

1 Department of Chest Diseases, Ankara Physical Therapy and Rehabilitation, Training and Research Hospital,

Ankara, Turkey

2 Gazi ?niversitesi T?p Fak?ltesi, G???s Hastal?klar? Anabilim Dal?, Ankara, T?rkiye

2 Department of Chest Diseases, Faculty of Medicine, Gazi University, Ankara, Turkey

?ZET

2015'e az bir zaman kala T?rkiye, t?berk?loz hedeflerinin neresinde?

T?berk?loz, b?y?k bir k?resel sa?l?k sorunu olmaya devam etmektedir. ?lkelerin kalk?nmalar?ndaki engelleri a?mak i?in 2000 y?l?nda d?zenlenen Birle?mi? Milletler Milenyum Zirvesi'nde benimsenen Biny?l Kalk?nma Hedefleri'nin (Millennium Development Goals), ?nceliklerinden biri t?berk?lozdur. T?berk?lozla ilgili hedefler, t?berk?loz kontrol?n?n etkinli?ini ?l?mek i?in kullan?lan sonu? g?stergeleridir. T?rkiye'de ulusal t?berk?loz kontrol program? kapsam?nda yap?lan etkin faaliyetlerle 2015 y?l? gelmeden "Biny?l Kalk?nma Hedefleri" ve "Stop TB Strateji Hedefleri"nin tamam? yakalanm??t?r.

Anahtar kelimeler: T?berk?loz, T?rkiye

SUMMARY

Since little time remained to 2015; how far Turkey has achieved to reach the tuberculosis targets?

Tuberculosis still continues to be a globally major health problem. The one of the priorities of Millennium Development Goals, which was adopted by "United Nations Summit" in 2000 to overcome the obstacles in the development of countries is tuberculosis. The targets about the tuberculosis are the outcome indicators which are used to evaluate of effectiveness in tuberculosis's control. By the effective activities of the national tuberculosis control program; the "Millennium Development Goals" and "Stop TB Strategy Goals" have been completely achieved in Turkey before 2015.

Key words: Tuberculosis, Turkey

G?R??

Biny?l Kalk?nma Hedefleri (Millennium Development Goals), ?lkelerin kalk?nmalar?ndaki engelleri a?mak i?in Eyl?l 2000 tarihinde d?zenlenen Birle?mi? Milletler Milenyum Zirvesi'nde 189 ?lke taraf?ndan benimsenmi?tir (1). Biny?l Kalk?nma Hedefleri'nin, sosyal ve ekonomik yararlar? aras?nda yoksullu?un azalt?lmas? ve sa?l???n geli?tirilmesinde uluslararas? i?birli?i i?in bir ?er?eve ve f?rsat sa?lamak vard?r (1). Milenyum Bildirgesi'nde yer alan hedef ve eylemlerden se?ilmi?, 2015 y?l?na kadar da ba?ar?lmas? istenen sekiz ana hedef i?ermektedir (2). Bu hedeflerden alt?nc?s? HIV/AIDS, s?tma ve di?er hastal?klarla m?cadeledir (2,3). T?berk?loz, Biny?l Kalk?nma Hedefleri'nde tan?mlanan ?nceliklerinden biridir (1).

Bu hedeflere ula??l?p ula??lmad???n? belirlemek i?in baz? g?stergeler se?ilmi?tir. T?berk?loz i?in se?ilen g?stergeler ?unlard?r;

T?berk?loz insidans, prevalans ve mortalitesinin ?nce durdurulup ard?ndan azalt?lmaya ba?lanmas? (6.9 g?stergesi).

Do?rudan G?zetimli Tedavi Stratejisi (DGTS) alt?nda tan? alan ve tedavi edilen hasta y?zdesi (6.10 g?stergesi) (3).

Stop TB ortakl???, bu hedefleri daha ?l??lebilir g?stergelerle de?erlendirebilmek i?in a?a??daki g?stergeleri belirlemi?tir:

Stop TB hedefi olarak 2015 y?l?nda t?berk?loz prevalans ve mortalitesini 1990 seviyesinin yar?s?na d???rmek (4).

D?nya Sa?l?k ?rg?t? (DS?) ise 1991 y?l?nda ger?ekle?en D?nya Sa?l?k Asamblesinde ald??? kararla, yayma pozitif t?berk?loz hastalar?n?n en az %70'ini bakteriyolojik olarak bulmak ve bunlar?n en az %85'ini ba?ar?yla tedavi etmek (4).

Tedavi ba?ar? ve olgu bulma oranlar?, etki g?stergeleri insidans, prevalans ve mortalite oranlar?yla birlikte t?berk?loz kontrol?n?n etkinli?ini ?l?mek i?in kullan?lan sonu? g?stergeleridir (5). 1950'li y?llardan itibaren yap?lan g?zlem ve ?al??malarda; bu hedefler sa?land??? zaman ?nce prevalansta, daha sonra da insidansta y?ll?k olarak %5-10 civar?nda d??me sa?lanacakt?r (6).

D?nyada Durum Nedir?

T?berk?loz, b?y?k bir k?resel sa?l?k sorunu olmaya devam etmektedir. 2012 y?l?nda, yakla??k 8.6 milyon ki?ide t?berk?loz geli?mi? ve 1.3 milyon (320.000'i HIV pozitif) ki?i bu hastal?ktan ?lm??t?r. T?berk?loz ?l?mlerinin bir?o?unun ?nlenebilir oldu?u g?z ?n?ne al?nd???nda bu durum kabul edilmez b?y?kl?ktedir (7).

K?resel olarak ve t?m ?lkeler taraf?ndan kabul edilen ve ilerleme i?in tasarlanan hedefler, uluslararas? ve ulusal kalk?nma ?abalar?n?n odak noktas? haline gelmi?tir. DS? t?berk?lozu bir k?resel halk sa?l??? acil durum olarak ilan etmi?, sonras?nda Biny?l Kalk?nma Hedefleri kapsam?nda belirlenen 2015 k?resel hedeflere y?nelik b?y?k ilerlemeler g?zlenmi?tir (7).

K?resel olarak y?ll?k yeni t?berk?loz olgular?n?n say?s? 2006 y?l?ndan bu yana yava??a azalmaktad?r. 2010 ve 2011 y?llar? aras?nda yeni olgular?n say?s? %2.2 d??m??t?r. Alt? DS? b?lgesinde t?berk?loz insidans? d??mektedir. D???? oran? yava? olsa da bu e?ilim devam ederse, t?berk?loz insidans?n? tersine ?evirme hedefine d?nya ula?m?? olacakt?r. ?o?unlukla Afrika ve Asya'daki kontrol ?abalar?, ge?mi?te infekte olmu? yakla??k 2 milyar ki?ide hastal???n reaktivasyonu ?nlemek i?in kritik ?neme sahiptir (8).

T?berk?loz prevalans? ve t?berk?loza ba?l? ?l?mler ?o?u b?lgede d??mektedir. 2011 y?l?nda yakla??k 1.4 milyon ki?i (430.000'i HIV pozitif), 2012 y?l?nda 1.3 milyon (320.000'i HIV pozitif) ki?i bu hastal?ktan ?lm??t?r (7,8). K?resel olarak, t?berk?loz mortalite oran? 1990 y?l?ndan bu yana %41 oran?nda azalm??t?r ve e?ilim 2015 y?l?na kadar %50 azalma hedefine ula?aca??n? g?stermektedir (8).

2011 y?l? dahil olmak ?zere son be? y?lda k?resel tedavi ba?ar? oran?, D?nya Sa?l?k Asamblesi taraf?ndan belirlenen %85 hedefine ula??lm?? ya da a??lm??t?r (9).

2015 y?l?na kadar t?berk?loz insidans?n?n, prevalans?n?n ve ?l?mlerinin azalt?lmas? d?nyan?n ?o?unda elde edilebilinir ama sorun Afrika ve Do?u Avrupa'da b?y?k olacakt?r (10).

T?berk?loz kar?? m?cadelede Do?rudan G?zetimli Tedavi Stratejisi (DGTS) (1995-2005 y?llar?) ve 2006 y?l?nda ba?lat?lan halefi Stop TB stratejisini uygulamak i?in 15 y?ll?k yo?un ?aba uygulanmaktad?r. 1995-2011 y?llar? aras?nda, k?m?latif toplam 51 milyon t?berk?loz hasta, bu programlar ile tedavi edildi, ba?ar?yla 20 milyon hayat kurtar?ld? (11).

T?m bunlara ra?men k?resel t?berk?loz kontrol?nde b?y?k sorunlar bulunmaktad?r. T?m t?berk?loz olgular?n?n ??te birden fazlas? DGTS protokol? kullan?larak tedavi almamaktad?r. Saptanan hastalar aras?nda ?ok ilaca diren?li t?berk?lozlu tahmini 310.000 olgunun ?o?u uluslararas? kurallara g?re tan? ve tedavi almamaktad?r. Bir?ok t?berk?lozlu olgunun aras?nda HIV pozitifli ki?iler vard?r. HIV durumu bilinmemektedir. Bu hastalar antiretroviral tedavi almamaktad?r (11).

T?berk?lozun son epidemiyolojik g?stergeleri, 2050 y?l?nda t?berk?loz eliminasyonun Biny?l Kalk?nma Hedefleri ile elde edilemeyece?ini g?stermektedir (12).

DS? Avrupa B?lgesi'nde Durum Nedir?

T?berk?loz ile ilgili 2015 Biny?l Kalk?nma Hedefleri 2011 y?l?nda k?smen elde edilmi?tir. DS? Avrupa B?lgesinde t?berk?loz insidans? 2000-2011 y?llar? aras?nda y?lda yakla??k %5 oran?nda d??m??t?r (13). T?berk?loz insidans?n?n azalmaya devam etmesine ra?men ilerleme yava?t?r (14). Bununla birlikte, b?lgede t?berk?loz prevalans? 100.000'de 56 ve t?berk?loz mortalite 100.000'de 4.9 olarak hesaplanm??t?r. 2015 y?l? i?in hedef t?berk?loz prevalans? 100.000'de 34 olup, d??me e?ilimindedir. Ancak, b?lgede t?berk?loz mortalitesi 2015 y?l?na kadar %50 azalt?lmas? hedefine ula?amayacakt?r (13).

T?rkiye T?berk?loz Hedefinde Nerede?

DS?'n?n t?berk?loz kontrol? i?in ?nerdi?i DGTS'nin be? bile?eni T?rkiye'de uygulanmaktad?r. T?rkiye'de t?berk?loz kontrol?n?n temelini DGTS olu?turmaktad?r (15).

DS?'n?n ?nerilerini i?eren "Berlin Deklarasyonu" kapsam?nda T?rkiye de "Stop TB Stratejisi"ni uygulamay? taahh?t etmi? ve strateji gereklerini uygulanmaya ba?lam??t?r (15).

T?rkiye, DS? Avrupa B?lgesi'nde t?berk?loz a??s?ndan y?ksek ?ncelikli 18 ?lke aras?ndad?r (13).

DS?'n?n t?berk?loz insidans?yla ilgili hedefi, 2015 y?l?na kadar insidans h?z? art???n?n durdurularak geriye ?evrilmesidir. T?rkiye'nin de i?inde yer ald??? DS? Avrupa B?lgesi'nde 2012 y?l? t?berk?loz insidans? 100.000'de 40 iken, T?rkiye'nin t?berk?loz insidans? 100.000'de 22'dir. T?rkiye'nin t?berk?loz insidans h?z?, y?llara g?re azalmakta olup, 2000 y?l?nda 100.000'de 33 iken 2010 y?l?nda 100.000'de 25, 2012 y?l?nda 22'dir (?ekil 1) (9).


?ekil 1

DS?'n?n t?berk?loz prevalans?yla ilgili hedefi, t?berk?loz prevalans?n? 2015 y?l?na kadar, 1990 y?l?na k?yasla yar?ya d???rmektir. DS? Avrupa B?lgesi'nde 2012 y?l? t?berk?loz prevalans? 100.000'de 56 iken T?rkiye i?in bu rakam 100.000'de 23't?r (9). T?rkiye, 1990 y?l?nda 100.000'de 51 olan t?berk?loz prevalans?n? 2007 y?l?nda 100.000'de 25'e d???rm??t?r ve prevalans hedefine ula?m??t?r (?ekil 2) (9).


?ekil 2

Biny?l Kalk?nma Hedefi kapsam?nda 2015 y?l?nda t?berk?loz mortalitesini 1990 y?l? seviyesinin yar?s?na d???rmek hedefi bulunmaktad?r. T?rkiye 1990 y?l?nda mortalite oran? 100.000'de 6.2'dir. T?rkiye, 1998 y?l?nda t?berk?loz mortalitesini 100.000'de 3'e d???rerek bu hedefe ula?m??t?r (?ekil 3) (9).


?ekil 3

DS?'n?n t?berk?loz kontrol programlar?ndaki hedefi "yayma pozitif yeni t?berk?loz olgular?n en az %70'ine ula?mak, ula??lan bu olgular?n %85'ini ba?ar?yla tedavi etmektir". T?rkiye ilk defa 2004 y?l?nda beklenen olgular?n %87'sini bulup, bunlar?n %85'ini tedavi ederek bu hedefe ula?m??t?r (9).

DS? Avrupa B?lgesi'nde 1994 y?l?nda yayma pozitif t?berk?loz hastalar?n tedavi ba?ar?s? %67 iken, T?rkiye i?in bu rakam 1996 y?l?nda %71, 1998 y?l?nda %66'd?r. T?rkiye i?in 1997 ve 1999 y?llar?na ait rakam belirtilmemi?tir. 2000 y?l?nda bu oran DS? Avrupa B?lgesi i?in %75 iken, T?rkiye i?in %73't?r. T?rkiye, tedavi ba?ar?s?nda ?nemli a?ama kaydetmi? olup, 2012 y?l?nda yayma pozitif t?berk?loz olgular?n?n tedavi ba?ar?s? %90 iken, DS? Avrupa B?lgesi'nin tedavi ba?ar?s? %66'd?r (?ekil 4) (9).


?ekil 4

Ekonomik ??birli?i Te?kilat? ?ye ?lkelerin 2009 y?l?nda t?berk?loz durumunun de?erlendirildi?i ve Biny?l Kalk?nma Hedefleri kapsam?nda ba?ar? ve eksikliklerin tespit edildi?i bir ?al??mada; ?ye ?lkelerden sadece iki ?lkenin 2015 y?l?na kadar Biny?l Kalk?nma Hedefleri'ne ula?aca??, bunlardan birinin T?rkiye oldu?u, di?er ?lkelerin acil m?dahale haz?rlamas? gerekti?i, yoksa hedeflere ula?malar?n?n m?mk?n olmayaca?? belirtilmi?tir (16).

T?berk?loz kontrol? i?in ayr?lan b?t?enin art?r?lmas?, t?berk?loz kay?t sisteminde iyile?tirme, t?berk?loz laboratuvar a??n?n g??lendirme ?al??malar?, do?rudan g?zetimli tedavinin yayg?nla?t?r?lmas?, verem sava?? dispanserlerinin yeniden yap?land?r?lmas? sonucunda T?rkiye bu hedeflere ula?m??t?r (17). T?rkiye'nin ge?mi?ten gelen t?berk?lozla m?cadele kararl?l??? devam etmektedir. Sa?l?k Bakanl???, t?berk?loz insidans?n? 2017 y?l?nda 100.000'de 16'ya, 2023 y?l?nda 100.000'de 12'ye indirmeyi hedeflemi?tir (18).

SONU?

T?rkiye; ulusal t?berk?loz kontrol program? kapsam?nda yap?lan etkin faaliyetlerle 2015 y?l? gelmeden "Bin Y?l Kalk?nma Hedefleri" ve "Stop TB Strateji Hedefleri" tamam?n? yakalanm??t?r. T?rkiye, t?berk?loz eliminasyonunu hedeflemelidir. Altyap?, insan kayna??, teknik ekip, b?t?e, program ve stratejik plan y?n?nden eliminasyonu yapabilecek kapasite bulunmaktad?r.

?IKAR ?ATI?MASI

Bildirilmemi?tir.

KAYNAKLAR

  1. Dye C, Maher D, Weil D, Espinal M, Raviglione M. Targets for global tuberculosis control. Int J Tuberc Lung Dis 2006;10(4):460-2.
  2. United Nations. Accessed date: 15 December 2013. Available from: http://www.un.org/millenniumgoals/
  3. United Nations Development Programme. Accessed date: 15 December 2013. Available from: http://www.undp.org/content/undp/en/home/mdgoverview/
  4. Stop TB Partnership and World Health Organization. The Global Plan to Stop TB, 2006-2015: actions for life towards a world free of tuberculosis. Geneva, Switzerland: WHO, 2006.
  5. Jordan TS, Davies PD. Clinical tuberculosis and treatment outcomes. Int J Tuberc Lung Dis 2010;14(6):683-8.
  6. Marais BJ, van Helden PD. Reconsidering global targets for tuberculosis control. Bull World Health Organ 2009;87(12):A-B.
  7. World Health Organization. Global tuberculosis report 2013. Geneva, Switzerland: WHO, 2013.
  8. World Health Organization. World health statistics 2013. Geneva, Switzerland: WHO, 2013.
  9. World Health Organization (WHO). Accessed date: 10 January 2014. Available from: http://apps.who.int/gho/data
  10. Dye C, Watt CJ, Bleed DM, Hosseini SM, Raviglione MC. Evolution of Tuberculosis Control and Prospects for Reducing Tuberculosis Incidence, Prevalence, and Deaths Globally. MD JAMA 2005;293(22):2767-75.
  11. United Nations. The millennium development goals report 2013. New York: UN, 2013.
  12. Jassal MS, Bishai WR. Epidemiology and challenges to the elimination of global tuberculosis. Clin Infect Dis 2010;50(S3):S156-S64.
  13. European Centre for Disease Prevention and Control/WHO Regional Office for Europe. Tuberculosis surveillance and monitoring in Europe, 2013.
  14. European Centre for Disease Prevention and Control. Annual Epidemiological Report 2011. Reporting on 2009 surveillance data and 2010 epidemic intelligence data. Stockholm: ECDC; 2011.
  15. Bozkurt H, T?rkkan? MH, Musaonba??o?lu S, Y?ld?r?m A, Baykal F. T?rkiye'de Verem Sava?? 2011 Raporu, Ankara: T.C. Sa?l?k Bakanl???; 2011.
  16. Moradi G, Naieni KH, Rashidian A, Vazirian P, Mirzazadeh A, Vaziri MR, et al. Evaluation of Tuberculosis Situation in Economic Cooperation Countries in 2009; Achievement and Gaps toward Millennium Development Goals. Int J Prev Med 2012;3(2):77-83.
  17. Yildirim Z, Turkkani MH, Bozkurt H, Islek E, Mollahaliloglu S, Erkoc Y. Effects of the health transformation programme on tuberculosis burden in Turkey. Respir Med 2013;107(12):2029-37.
  18. T?rkiye Cumhuriyeti Sa?l?k Bakanl???. Stratejik Plan 2013-2017. Ankara: T.C. Sa?l?k Bakanl???, 2012.

Yaz??ma Adresi (Address for Correspondence)

Dr. Mustafa H. T?RKKANI

Ankara Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon E?itim ve

Ara?t?rma Hastanesi, G???s Hastal?klar? B?l?m?,

ANKARA - TURKEY

e-mail: mhturkkani@gmail.com

Yazd?r